Pac Józef h. Gozdawa (ok. 1736–1797), generał-adiutant buławy wielkiej W. Ks. Lit., członek Rady Narodowej Litewskiej i Deputacji Wojskowej w r. 1794. Był wnukiem Jana Kazimierza, chorążego nadwornego lit. (zob.), synem Piotra, star. wilejskiego (zm. 1756), i Eufrozyny z Ogińskich (zm. ok. 1765), córki Grzegorza (zob.), stryjecznym bratem Ignacego (zob.) i Michała, star. ziołowskiego (zob.). Dn. 7 XII 1757 uzyskał patent na generał-majora wojsk litewskich, niewiele później, bo przed wrześniem 1758 – na generał-adiutanta buławy wielkiej W. Ks. Lit. z roczną pensją 2 000 złp. W tym okresie należał do stronników Michała Józefa Massalskiego, kolejno hetmana polnego i wielkiego lit. W latach późniejszych P. już niemal stale występował tylko z tytułem starosty wilejskiego. Starostwo to (niegrodowe w pow. oszmiańskim) wziął po matce; nie jest jasne, czy zachował je do końca życia. W r. 1764 «przez kompozycję z Massalskimi» ubiegał się o poselstwo z pow. lidzkiego na sejm konwokacyjny, ale wybór jego został udaremniony przez Czartoryskich. Jednak w czasie konwokacji był w Warszawie i podpisał manifest o jej nielegalności. Mimo recesu od manifestu został przez konfederację odsądzony ab activitate, tj. od sprawowania urzędów na lat 6. Po sejmie daremnie ubiegał się o pogodzenie się ze zwycięską «familią». Posłował z woj. wileńskiego na sejm 1767–8 r., który powołał go na superarbitra w sporze Stanisława i Karoliny Radziwiłłów, podkomorostwa lit., z augustianami wileńskimi. W r. 1776 został wybrany na posła na sejm z pow. lidzkiego, ale nie był dopuszczony do obrad sejmowych, bo nie podpisał aktu konfederacji. Mimo to sejm ten wyznaczył go do komisji «ultimae instantiae», mającej rozsądzić sprawy dóbr radziwiłłowskich (Karola «Panie Kochanku» i Hieronima, wojewodzica wil.). Na sejmie 1780 r. – chociaż nie poseł – był zgłoszony na członka kompletu «ekstrakomisji» skarbu lit., która miała dokonać kontroli gospodarki skarbowej za okres od ostatniego sejmu i «winnych podług rodzaju występku i podług prawa i sprawiedliwości» ukarać, działając jako sąd «ultimae instantiae». Projekt w tej postaci nie został uchwalony i P. nie znalazł się w komplecie sądzącym Antoniego Tyzenhauza. W r. 1781 (lub może 1782) został wybrany na deputata trybunalskiego, nie wiemy, czy z pow. lidzkiego. Musiał tam mieć poważną pozycję, skoro w przededniu wojny 1792 r. pisał o nim Kazimierz Nestor Sapieha: «wiele pomóc i zaszkodzić może, a totissime przeciwny konstytucyi, lecz dobry obywatel i Moskali nie lubi».

Aktem powstania ogłoszonym w Wilnie 24 IV 1794 P. został powołany na członka Rady Najwyższej Narodowej zaocznie, bo do Wilna przybył dopiero 11 V. Wkrótce potem został również powołany w skład Deputacji Wojskowej (nie Deputacji Tajnej) wespół z Tomaszem Mineyko i kilku innymi członkami Rady. Dn. 21 V złożył przysięgę na tę funkcję. Nie wiemy, jak wyglądał faktyczny jego udział w obu tych magistraturach. Na obecność w Wilnie może wskazywać zanotowanie przez „Gazetę Narodową Wileńską” pod datą 15 VI ofiary na rzecz powstania: 3 janczarki. Ten dar mocno kontrastuje z testamentem P-a z 6 III 1797, w którym wymienia oprócz dóbr ziemskich kwoty pieniężne w wysokości ponad 4 mln złp. Uderza również, że nie spotykamy P-a w wykazach ofiar pieniężnych na rzecz powstania. Już 26 VII Rada Najwyższa Narodowa (Warszawska) zezwoliła mu na wyjazd do Galicji «dla polepszenia zdrowia do wód» i poleciła Komisji Porządkowej Grodzieńskiej wystawić mu paszport. Zdaje się, że posiadał tam dobra Kobylana (?) w pow. sandomierskim. Nie wiemy, czy faktycznie wyjechał. P. musiał zażywać pewnej renomy w kraju, a nie tylko w pow. lidzkim, skoro Julian Ursyn Niemcewicz dedykował mu przekład powieści C. A. Guerin de Tencin „Le siège de Calais” (Wil. 1782). Również posiadał jakieś uprawnienia, a może obowiązki, w stosunku do kościoła i klasztoru Św. Piotra i Pawła w Wilnie, fundacji hetmana Michała Kazimierza Paca. Nie jest jasna sprawa orderu. W r. 1792 miał otrzymać Order Orła Białego (S. Łoza), natomiast w dedykacji kazania ks. M. F. Karpowicza z r. 1788 jest nazwany kawalerem Orderu Św. Stanisława (czego znowuż nie ma u S. Łozy). W testamencie z 6 III 1797 nazwał siebie «orderów polskich kawaler» (J. Wolff). Szczegóły te mogą być istotne dla poznania jego stosunków z dworem królewskim.

P. skupił w swym ręku bardzo duży majątek: w r. 1757 matka ustąpiła md dobra Korejki i Markowo, a w r. 1773 brat stryjeczny Michał Jan, star. ziołowski, zapisał mu swe dobra, m. in. Dowspudę, by je uchronić przed grożącą konfiskatą. Zmarł w stanie bezżennym 13 III 1797 w dobrach rodzinnych Różanka w pow. lidzkim (pisał się «hrabia na Rożanie») i został pochowany w kaplicy tamtejszego kościoła.

Zapisem z 5 III 1797 i testamentem z dnia następnego cały swój majątek ruchomy i nieruchomy (oprócz legatów na rzecz kościoła w Różance i sług) zapisał dalekiemu krewniakowi Ludwikowi Pacowi (zob.) «jako ostatniemu szczątkowi domu i imienia pacowskiego».

Słown. Geogr., IX 854, XIII 464; Dworzaczek; Uruski, XIII; Żychliński, VIII 169; Sozański, Imienne spisy osób; – Korzon, Wewnętrzne dzieje, IV 273 (błędnie); Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 II 432–3 i indeks; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Żytkowicz L., Litwa i Korona w r. 1794, „Ateneum Wil.” R. 12: 1937 s. 544; tenże, Rządy Repnina na Litwie w l. 1794–7, Wil. 1938; – Akty powstania Kościuszki, II; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXV 504; Diariusz sejmu wolnego ordynaryjnego…, 1780 (druk. współcz.) s. 265; Karpowicz M. F., Kazanie na uroczystość św. Piotra i Pawła Apostołów…, Wil. 1788 (dedykacja); Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 IV; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I; Protokóły Deputacji Tajnej Wileńskiej 1794 r., Wyd. Z. Sułek, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1967 XIII cz. 1–2; Vol. leg. VI 380, VII 858, VIII 933–5; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; – „Gaz. Narod. Wil.” 1794 nr 1, 2, 7, 13.

Leonid Żytkowicz